نویسندگان

1 دانشجوی دکترای آینده پژوهی، دانشکده مدیریت دانشگاه تهران.

2 استاد آینده پژوهی، دانشگاه امام حسین(ع)

3 استادیار آینده پژوهی، دانشگاه تهران

4 استادیار جمعیت‌شناسی، دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه علامه طباطبایی.

چکیده

هدف این مقاله کشف عوامل تأثیر‌گذار بر افزایش جمعیت در کلان‌شهرها و در نهایت ارائه مدلی برای رشد جمعیت مبتنی با نظر خبرگان است. با توجه به اینکه عوامل متعدد مترتب بر زندگی در کلان‌شهرها، که مهاجرت، باروری و مرگ و میر را متأثر می‌سازد، از حوزه‌های مختلفی از جمله اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی سرچشمه می‌گیرد؛ ابتدا با مروری بر مفاهیم نظری، عوامل رشد جمعیت کلان‌شهرها شناسایی و به‌صورت عوامل اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی، جغرافیایی و زیرساختی و امکانات شهری دسته‌بندی و تحلیل شده‌اند و مدل مفهومی اولیه استخراج شده است. سپس زیرمعیارهای تأثیرگذار بر هر یک از عوامل فوق به‌صورت مستقل با یکدیگر مقایسه و اولویت‌بندی شده‌اند. پس از آن با استفاده از توزیع پرسشنامه محقق‏ساخته در میان 30 نفر از خبرگان جمعیت‌شناسی، جامعه‌شناسی و اقتصادی با استفاده از روش تحلیل سلسله‌مراتبی نشان داده شده که مجموعه عوامل اقتصادی بیشترین تأثیر را بر رشد جمعیت شهر داشته است و مجموعه عوامل فرهنگی و اجتماعی، زیرساختی و امکانات شهری و جغرافیایی در جایگاه‌های بعدی هستند. همچنین در اولویت‌بندی نهایی، زیرمعیارهای اشتغال، درآمد، سبک زندگی و ارزش‌های فردی دارای بیشترین وزن در بین یازده زیرمعیار شدند. در انتها مدل نهایی رشد جمعیت در کلان‌شهرها ارائه شده است.

تازه های تحقیق

‏1. عوامل‎ ‎رشد جمعیت کلان شهرها شناسایی و به صورت عوامل «اقتصادی»، «فرهنگی و اجتماعی»، «جغرافیایی» و ‏‏«زیرساختی و امکانات شهری» دسته‌بندی شده اند.‏
‏2. مجموعه عوامل اقتصادی، بیشترین تاثیر بر رشد جمعیت شهر را دارد.‏
‏3. مجموعه عوامل فرهنگی و اجتماعی، زیرساختی و امکانات شهری و جغرافیایی در جایگاه‌های بعدی هستند. ‏
‏4. زیرمعیارهای اشتغال، درآمد، سبک زندگی و ارزش‌های فردی دارای بیشترین وزن در بین یازده زیرمعیار هستند. ‏

کلیدواژه‌ها

موضوعات

ابراهیم‌زاده، عیسی، نصیری، یوسف. (1386). شهرنشینی شتابان؛ روندها و پیامدها. اطلاعات سیاسی _  اقتصادی، 237، 241-232.
اکبری نوری، رضا؛ موسوی خورشیدی، راضیه؛ گلیج، محمدرضا (1391). تأثیرات پست‌مدرنیسم در برنامه‌ریزی شهری به عنوان انتظامی میان رشته‌ای. فصلنامه مطالعات میان رشتهای در علوم انسانی، 4(3)، 59-33. doi: 10.7508/isih.2012.15.003
امانی، سیدمهدی (1387). مبانی جمعیتشناسی (چاپ هشتم). تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت).
ایراندوست، کیومرث (1391). درآمدی بر ماهیت میان‌رشته‌ای جغرافیای شهری و برنامه‌ریزی شهری. فصلنامه مطالعات میان رشتهای در علوم انسانی، 4(3)، 14-1. doi: 10.7508/isih.2012.15.001
بریمن، الن (1376). مدیریت کلان‌شهرها و استراتژی‌های نوین (ترجمه: یونس محمدی). مجله مدیرساز، شماره صفر، 24-3.
پیله‌ور، علی‌اصغر؛ پوراحمد، احمد (1383). روند رشد و توسعه کلان شهرهای کشور، مطالعه موردی: شهر مشهد. مجله پژوهش های جغرافیایی، 48، 121-103.
تمنا، سعید (1386). مبانی جمعیتشناسی. تهران: انتشارات دانشگاه پیام نور، چاپ یازدهم.
حیدری، حسن؛ اصغری، رعنا؛ محسنی، جمال‌الدین. (1391). ارتباط میان رشد جمعیت و رشد اقتصادی با تأکید بر گروه‌های سنی گوناگون. مجله معرفت فرهنگی اجتماعی، 4(1)،100-81.
خامنه‌ای، سیدعلی (1393). سیاستهای کلی جمعیت. برگرفته از: http://www.barnameh-bodjeh.ir/fa/RulesView.html?ItemID=264
خدایی، زهرا؛ پورخیری، علی (1388). کیفیت محیط شهری و نقش آن در ارتقاء رضایت شهروندان. پژوهشنامه، 36، 151-129.
خوب‌آیند، سعید (1379). روشهای اساسی تأمین مسکن گروههای کم درآمد شهری در ایران: نمونه موردی شهر تبریز (پایان‌نامه کارشناسی ارشد). دانشکده علوم انسانی و اجتماعی، دانشگاه تبریز.
رفیعی، رضا (1386). مکانیابی ایستگاههای انتقال پسماند جامد شهری با توجه به روند رشد شهر: مطالعه موردی شهر مشهد (پایان‌نامه کارشناسی ارشد). پردیس کشاورزی و منابع طبیعی دانشگاه تهران، دانشگاه تهران.
رفیعی، مینو (1370). تمرکز اقتصادی در تهران. مجله آبادی، 1(1)، 45.
ریاضی، سیدابوالحسن (1392). شهر؛ پدیده‌ای میان‌رشته‌ای. مطالعات میانرشتهای در علوم انسانی، 6(1)، 115-101.  doi: 10.7508/isih.2014.21.005
زارع، بیژن (1392). جمعیتشناسی اقتصادی و اجتماعی (چاپ ششم). تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت).
 زنجانی، حبیب‌الله؛ شادپور، کامل؛  مهریار، امیرهوشنگ؛ میرزایی، محمد (1378). جمعیت، توسعه و بهداشت باروری، تهران: نشر و تبلیغ بشری.
زنجانی، حبیب‌الله (1380). مهاجرت. تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت).
ساسان‌پور، فرزانه (1390). مبانی پایداری توسعه کلان شهرها با تأکید بر کلانشهر تهران. تهران: مرکز مطالعات و برنامه‌ریزی شهر تهران.
سرور، رحیم؛ جعفری، فرهاد (1388). تحلیل روند شهر‌نشینی و آینده‌نگری رشد سکونتگاه‌های غیررسمی در منطقه کلان‌شهری تهران. فصلنامه علمی _ پژوهشی جغرافیای ایران، 7(23)، 93-77.
شهرداری تهران (1390). طرح جامع حمل و نقل و ترافیک تهران.
طیبی‌نیا، مهری‌السادات (1388). پیامدهای مهاجرت برای خانوارهای مهاجر به شهر تهران. مجله مطالعات و پژوهشهای شهری و منطقهای، 1(1)، 164-143.
عابدین درکوش، سعید (1380). درآمدی بر اقتصاد شهری. تهران: مرکز نشر دانشگاهی
عظیمی، ناصر (1381). پویش شهرنشینی و مبانی نظام شهری. تهران: نشر نیکا.
عندلیب، علیرضا (1390). چالش‌ها و نقش‌های چندگانه توسعه شهر تهران. دوفصلنامه مدیریت شهری، 9(27)، 30-19.
غلامعلی فرد، مهدی (1385). ارائه مدل مکانی _ زمانی ارزیابی عرضه و تقاضای زمین محل دفن پسماند جامد با استفاده از مدلسازی پویایی شهری در محیط GIS : مطالعه موردی شهر گرگان (پایان‌نامه کارشناسی ارشد). دانشکده منابع طبیعی و علوم دریایی نور، دانشگاه تربیت مدرس.
فاضلی، محمد (1382). سبک زندگی و مصرف. تهران: پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات
فلاح منشادی، الهام؛ روحی، امیر؛ سعیدی‌زند، پدرام (1391). بررسی و ارائه سیاستهای دستیابی به حمل و نقل پایدار در تهران. تهران: مرکز مطالعات و برنامه‌ریزی شهر تهران
کوئن، بروس (1388). مبانی جامعهشناسی (مترجم: غلامعباس توسلی و رضا فاضل؛ چاپ بیست و  دوم)‌. تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت).
لهسایی‌زاده، عبدالعلی (1379). ساختار سنی جمعیت. شیراز: انتشارات نوید شیراز.
محبی، فاطمه (1392). سهم عوامل فرهنگی در کنترل جمعیت. تهران: شورای فرهنگی اجتماعی زنان.
مرکز آمار ایران (1390). نتایج سرشماریهای عمومی نفوس و مسکن. برگرفته از: http://amar.org.ir/census
مشفق، محمود؛ مطیع حق‌شناس، نادر (1388) جمعیت و توسعه. تهران: مرکز مطالعات و پژوهش‌های جمعیتی آسیا و اقیانوسیه.
مشفق، محمود؛ محمودی، محمدجواد؛ مطیع حق‌شناس، نادر (1391). چشم‌انداز تحولات جمعیتی ایران: لزوم تجدید نظر در سیاست‌های جمعیتی. فصلنامه شورای فرهنگی اجتماعی زنان و خانواده، 55، 172-151.
مومنی، ایمان (1388). پیشبینی رشد شهر تهران تا سال 2050 با استفاده از مدل SLEUTH (پایان‌نامه کارشناسی ارشد مهندسی منابع طبیعی - محیط زیست). دانشگاه تهران.
مهرگان، محمدرضا (1383). پژوهش عملیاتی پیشرفته (چاپ اول). تهران: انتشارات کتاب دانشگاهی.
میلز، ای. اس.؛ همیلتون، بی. دبلیو (1375). اقتصاد شهر (ترجمه: عبدالها کوثری). تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات شهرسازی و معماری ایران.
یو پینگ، چن نانسی؛ هلیگمن، لاری (1377). رشد کلان‌شهرها در جهان (ترجمه: محمدحسین حکیمیان). مجله مدیرساز، 1، 16-3.
Barnard, J., & Krautmann, A. (1988). Population Growth Among US Regions and Metropolitan Areas: A Test for Causality. Journal of Regional Science, 28(1):03-18.   doi: 10.1111/j.1467-9787.1988.tb01199.x.
Benenson, I., Omer, I., & Hatna, E., (2002). Entity modeling of urban residental dynamics: the case of Yaffo. Environment and Planning B: Planning and Design, 29, 491-512.   doi:10.1068/b1287
Braimoh, A, K., & Onishi, T.  (2006). Spatial determinants of urban land use change in Lagos, Nigeria.AMS online journals, 8(21), 502-515.   doi: 10.1016/j.landusepol.2006.09.001
Caldwell, J. (1982). Theory of fertility decline. London: Academic Press.
Capello, R., & Camagni, R. (2000). Beyond optimal city size: an evaluation of alternative urban growth patterns. Urban Studies, 37(9),1479-1496.   doi: 10.1080/00420980020080221
Cheng, J., & Masser, I. (2003). Urban growth pattern modeling: a case study of Wuhan city PR China. Landscape and Urban Planning, 62, 199-217.   doi:10.1016/S0169-2046(02)00150-0.
Dudley, K. (1966). Factors affecting Muslim natality. In B. Berelson (Ed.). Family planning and population programs (P. 5667 ). Chicago: University of Chicago Press.
Espenshade, T. J. (1973). The cost of children in urban United State. Institute of International Studies, University of California.
Forrester, J. W. (1969). Urban dynamics. Waltham, MA: Pegasus Communications.
Ghaffarzadegan, N., Lyneisb, J., & Richardsona, G. (2011). How small system dynamics models can help the public policy process. System Dynamics Review, 27(1), 22-44.   doi: 10.1002/sdr.442.
Gilbert, A. (2013). The Latin American mega-city: An introduction. United Nations University Press.
Hassan, M. S. (2010). The long-run relationship between population and per capita income growth in China. Journal of policy Modeling, 32, 355-372.   doi:10.1016/j.jpolmod.2009.09.005.
Hu, Z., Lo, C. P. (2007). Modeling urban growth in Atlanta using logistic regression. Computers, Environment and Urban Systems, 31(6), 667-688.   doi:10.1016/j.compenvurbsys.2006.11.001.
Huang, B., Zhang, L. Wu. B. (2009). Spatiotemporal analysis of rural-urban land coversion. International journal of Geographic Information Science, 23(3), 379-398.doi:10.1080/13658810802119685.
Liu, Y., Phinn, S.R. (2003). Modelling urban development with cellular automata incorporating fuzzy-set approaches. Computers, Environment, and Urban Systems, 27, 37–58. doi:10.1016/S0198-9715(02)00069-8.
Luo, J., & Wei, Y. H. D. (2009). Modeling spatial variations of urban growth patterns in Chinese cities: The case of Nanjing. Landscape and Urban Planning, 91(2), 51-64.
Paul Shaw, R. (1975). Migration theory and fact: a review and bibliography of current literature. New York: Regional Science Research Institute.
Percoco, M. (2013). Geography, institutions and urban development: Italian cities, 1300-1861. Annals of Regional Science, 50(1), 135-152.   doi:10.1007/s00168-011-0482-0.
Poelmans, L., Van Rompaey, A. (2009). Complexity and performance of urban expansion models. Computers, Environment and Urban Systems, 34(1), 17-27. doi:10.1016/j.compenvurbsys.2009.06.001
Zhang, Q., Ban, Y., Liu, J., & Hu, Y. (2011). Simulation and analysis of urban growth scenarios for the Greater Shanghai Area. Computers, Environment and Urban Systems, 35, 126–139.   doi: 10.1016/j.compenvurbsys.2010.12.002.
Shefer D.,&  Steinvortz L. (1993). Rural-to-urban and urban-to-urban migration patterns in Colombia. Habitat International, 17(1), 133-150.   doi:10.1016/0197-3975(93)90050-M
Sliuzas, R. V. (2004). Managing informal settlements, a study using geo-information in Dar es Salaam. Tanzania: ITC Publication Series.
Xie, C., Huang, B., Claramunt, C., & Chandramouli, C. (2005). Spatial logistic Regression and GIS to Model Rural-Urban Land Conversion. In: Proc. PROCESSUS Second International Colloquium on the Behavioural. Toronto. 12–15 June.
CAPTCHA Image