تأملی بر حکمرانی مشترکات در ایران: مطالعه موردی حکمرانی آب رودخانه محلی

کمال, محمدمهدی; امیری, هادی; مقدم, ,وحید; رحیمی, داریوش

doi:10.22035/isih.2022.4340.4363

نوع مقاله : مقاله علمی ـ پژوهشی

نویسندگان

¹ دانش‌آموخته دکتری اقتصاد، گروه اقتصاد، دانشگاه اصفهان، ایران

² استادیار اقتصاد، گروه اقتصاد، دانشگاه اصفهان، ایران

³ استادیار معارف، گروه مطالعات اهل بیت(ع)، دانشگاه اصفهان، ایران

⁴ دانشیار جغرافیای طبیعی، گروه جغرافیای طبیعی، دانشگاه اصفهان، ایران

https://doi.org/10.22035/isih.2022.4340.4363

چکیده

بهره‌برداری و مالکیت مشترکات از مباحث فقهی است که نظرات متنوعی را شامل می‌شود. مطالعه حاضر با این فرض که در حکمرانی مشترکات، همچون سایر ابواب معاملات، عرف و دانش تجربی نقش مهمی دارد، شواهدی از حکمرانی و مشکلات آن در یکی از نظام‌های آبیاری خردمقیاس ایران، ارائه شده است. در این مقاله داده‌ها از مصاحبه‌های عمیق، کانونی، مشاهدات میدانی و اسناد فراهم آمده و با چارچوب تحلیل و توسعهٔ نهادی (IAD) تحلیل شده ‌است. نتایج نشان می‌دهد، بهره‌برداران در طول زمان، با استفاده از ویژگی‌های منبع، نوعی نظام بهره‌برداری را سامان داده بودند که در آن بهره‌برداران بالادست قدرتی در بهره‌برداری نسبت به پایین‌دست نداشتند. اما پس از آن که دولت با قانون ملی‌کردن منابع طبیعی نقش اصلی را در حکمرانی این حوزه بر عهده گرفت، با صدور مجوزهای حفر چاه، ترتیبات نهادی بهره‌برداران در سطح کنش جمعی را به حاشیه رانده و به دلیل عدم آگاهی از دانش‌بومی موجب ایجاد نزاع بین بهره‌برداران شد. بنابراین، هم تاب‌آوری سیستم اقتصادی و اجتماعی کاهش‌یافته و هم موجب برون‌رانی مردم از حکمرانی محلی شده ‌است. این یافته‌ها حاکی از آن است که رویکرد حکمرانی مشترکات مبتنی بر خوانش فعلی از قواعد فقهی مربوطه، امکان انطباق با شرایط محیطی را ندارد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

مراجع

تقدسی، رعنا؛ شریف‌زادگان، محمدحسین (1399). واکاوی جایگاه برنامه ریزی توسعه شهری مشارکتی و چالش‌های فراروی آن در اندیشه نهادگرا. نشریه دانش شهرسازی، 4(4)، 62-37 doi: 10.22124/upk.2020.16334.1457

چیت‌سازیان، علیرضا؛ باقری نصرآبادی، محسن (1397). واکاوی سازوکارهای حکمرانی منابع مشاع و ارائه دلالت‌هایی نهادی برای خط‌مشی‌گذاری؛ مطالعه موردی استحصال گیاهان دارویی مرتعی ایران. بهبود مدیریت، 12(4)، 117-96.

حسینی، سیدجعفر؛ مهدوی، محمدحسین؛ رزمی، محمدجواد (1393). خوانشی نهادی از نظام مسائل سیاست‌گذاری در حقوق مالکیت؛ مطالعه موردی صنعت نفت ایران. پژوهشنامه حقوق اسلامی، 15(40)، 65-29. doi: 10.30497/LAW.2015.1666

حسینی، سیدحسن (1388). رابطه طومار شیخ‌بهایی با تقسیم آب زاینده‌رود؟. فصلنامه جغرافیا و مطالعات محیطی، 1(2)، 14-5.

خباز رحیمی، پگاه (1394). کنش جمعی در مدیریت منابع طبیعی: مطالعه اصول استروم در شرکت آبیاری مجن و تعاونی آببران مهیار اصفهان. پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه اصفهان.

رستگاری، امیرحسین؛ و رستگاری یزدی، ثمینه (1390). دانش‌بومی مدیریت حوزه‌های آبخیز در مناطق خشک و نیمه خشک (مطالعه موردی: استان فارس). همایش بین‌المللی دانش سنتی مدیریت منابع آب، یزد، مرکز بین‌المللی قنات و سازه‌های تاریخی آبی.

رضایی، روح‌اله؛ اسحاقی، سیدرضا؛ و صفا، لیلا (1390). روش‌های سنتی در مدیریت منابع آب جهت مقابله با خشکسالی با تأکید بر دانش‌بومی کشاورزی، همایش بین‌المللی دانش سنتی مدیریت منابع آب، یزد، مرکز بین‌المللی قنات و سازه‌های تاریخی آبی.

سپهری، جعفر؛ ابراهیم‌پور، محمدحسین؛ و پریسازارعی، زهرا (۱۳۹۰). دانش آب در ایران باستان. همایش بین‌المللی دانش سنتی مدیریت منابع آب، یزد، مرکز بین‌المللی قنات و سازه‌های تاریخی آبی.

سعیدی‌گراغانی، حمیدرضا؛ ارزانی، حسین؛ و رزاقی، فاطمه (1395). بوم‌شناسی فرهنگی؛ تحلیل دانش‌بومی زنان عشایر ایل سلیمانی در فرایند توسعه پایدار مراتع. دانش‌های بومی ایران، (5)3، 199-173. doi: 10.22054/qjik.2017.17969.1045

شاهوردی، فهمیه (1397). تحلیل نهادی کنش جمعی کم‌آبی در منطقه محمود اباد شهرکیان (پایان‌نامه کارشناسی ارشد). دانشگاه اصفهان، ایران.

صدرالساداتی، سیدعلی؛ و خادمی، حسین (1390). مدیریت سنتی منابع آب در استان هرمزگان، همایش بین‌المللی دانش سنتی مدیریت منابع آب، یزد، مرکز بین‌المللی قنات و سازه‌های تاریخی آبی، ایران.

عربی، سیدهادی؛ رضایی صدرآبادی، محسن؛ و طاهرنیا، رضا (1395). اصول و معیارهای بهره‌برداری عدالت محور از منابع طبیعی (تجدیدپذیر و تجدیدناپذیر) در نظام اقتصادی اسلام. دهمین کنگره پیشگامان پیشرفت،تهران.

فراهانی فرد، سعید (1385). بهره‌برداری از منابع طبیعی در نظام اقتصادی اسلام، اقتصاد اسلامی. 6(21)، 44-13.

فراهانی‌فرد، سعید (1389). اقتصاد منابع طبیعی از منظر اسلام (اصول و مبانی). تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.

فراهانی‌فرد، سعید (1395). فقه منابع طبیعی. قم: مرکز المصطفی(ص).

فیاضی، سیدمحمدرضا (1393). بررسی فقهی مالکیت مردم بر ثروت‌های عمومی. تهران: سمت.

مسیبی، سمانه؛ برقی، حمید؛ رحیمی، داریوش؛ و قنبری، یوسف (1396). کنش جمعی در مدیریت گردشگری: بررسی اصول استروم در روستای گردشگری متین آباد. جغرافیا و توسعه ناحیه‌ای. 15 (2)، 241-267. doi: 10.22067/geography.v15i2.68577

مقدم، وحید؛ امیری، هادی؛ صالحی‌خواه، مطهره؛ و معینی، مریم (1397). مدل‌سازی نظام الهی مردمی در حوزه حکمرانی منابع مشترک با رویکرد نهادی. مجموعه مقالات دومین همایش ملی انقلاب اسلامی و تمدن نوین اسلامی، دانشگاه اصفهان، ایران.

نریمانی، میثم؛ کریمیان، زهره؛ حسینی، سیدجعفر (1391). ارائه چارچوب نهادی برای تنظیم‌گری مدل‌های جدید کسب‌وکار در ایران؛ مطالعه‌ موردی: ارائه‌دهندگان خدمات برخط جابجایی درون‌شهری. سیاستگذاری عمومی، 6 (1)، 35-11. doi: 10.22059/jppolicy.2020.76998

نوروزی، علی (1388). مطالعات باستان‌شناسی در حوضه آبخیز کارون شمالی ـ استان چهارمحال‌و‌بختیاری. دوفصلنامه مطالعات باستان‌شناسی، 1(2)، 175-161.

وثوقی، منصور؛ و محمدی، احمد (1390). حقوق دارایی و کنش جمعی برای استفاده از مشاعات. مطالعات توسعه اجتماعی ایران. 4(3)، 63-51.

یوسفی، علی؛ امینی، امیرمظفر؛ و ابراهیمی محمدصادق (1390). نظام‌های مدیریت منابع آب: پایداری گذشته و مشکلات کنونی. همایش بین‌المللی دانش سنتی مدیریت منابع آب، یزد، مرکز بین‌المللی قنات و سازه‌های تاریخی آبی.

یوسفی، محمدمهدی؛ و وثوقی، منصور (1392). دانش‌بومی استفاده از جنگل و مرتع در شهرستان رستم. مطالعات جامعه شناسی. (6)19، 89-71.

Acheson, J. M. (2006). Institutional failure in resource management. Annual Review of Anthropology, 35(1), 117–134. doi: 10.1146/annurev.anthro.35.081705.123238

Andersson, K. (2006). Understanding decentralized forest governance: An application of the institutional analysis and development framework. Sustainability: Science, Practice and Policy, 2(1), 25–35. doi: 10.1080/15487733.2006.11907975

Araral, E. (2017). Privatization and regulation of public services: A framework for institutional analysis. Policy and Society, 27(3), 175–180. doi: 10.1016/j.polsoc.2008.10.008

Bang, M. (2018). Institutional influence on assessments: The institutional analysis and development framework applied to military intelligence. The International Journal of Intelligence, Security, and Public Affairs, 20(1), 47–70. doi: 10.1080/23800992.2018.1436391

Barbier, E. (2005). Natural resources and economic development. Cambridge: Cambridge University Press.

Bastakoti, R.C.A.M., & Shivakoti, G.P. (2012). Rules and collective action: An institutional analysis of the performance of irrigation systems in Nepal. Journal of Institutional Economics, 8(02), 225–246. doi: 10.1017/S1744137411000452

Biggs, R., Schlüter, M., & Schoon, M. L. (Eds.) (2015). Principles for building resilience: Sustaining ecosystem services in social-ecological systems. Cambridge: Cambridge University Press.

Cardenas, J. C., Ahn, T. K., & Ostrom, E. (2004). Communication and Co-operation in a Common-Pool Resource Dilemma: A Field Experiment. In W. Güth & S. Huck (Eds.), Advances in understanding strategic behaviour: Game theory, experiments, and bounded rationality: essay in honour of Werner Güth / edited by Steffen Huck (pp. 258–286). Basingstoke: Palgrave Macmillan. doi: 10.1057/9780230523371_12

Cárdenas, J.-C., & Ostrom, E. (2004). What do people bring into the game? Experiments in the field about cooperation in the commons. Agricultural Systems, 82(3), 307–326. doi: 10.1016/j.agsy.2004.07.008

Chapela, F. (2015). The challenge of crafting institutions for the commons: The case of community forestry support programs in Mexico 2003-2008. Journal of Agricultural Science and Technology B. 5(5), 347-356. doi: 10.17265/2161-6264/2015.05.006

Cox, M., Arnold, G., & Villamayor Tomás, S. (2010). A review of design principles for community-based natural resource management. Ecology and Society, 15(4), 38-58. doi: 10.5751/ES-03704-150438

Furton, G., & Martin, A. (2019). Beyond market failure and government failure. Public Choice, 178(1-2), 197–216. doi: 10.1007/s11127-018-0623-4

Gerring, J. (2017). Case study research: Principles and practices (Strategies for social inquiry) (2nd ed.). Cambridge: Cambridge University Press.

Ghorbani, A., Dechesne, F., Dignum, V., & Jonker, C. (2014). Enhancing ABM into an Inevitable Tool for Policy Analysis. Journal on Policy and Complex Systems, 1(1), 61–76. doi: 10.18278/jpcs.1.1.3

Grossman, P. Z. (2018). Utilizing Ostrom’s institutional analysis and development framework toward an understanding of crisis-driven policy. Policy Sciences, 17, 71. doi: 10.1007/s11077-018-9331-7

haley, L., & Weatherhead, E. K. (2015). Using the politicized institutional analysis and development framework to analyze (adaptive) comanagement: farming and water resources in England. Ecology and Society, 20(3), 43-59. doi: 10.5751/ES-07769-200343

Hardin, G. (1968). The tragedy of the commons. Science, 162(3859), 1243-1248.

Imperial, M. T., & Yandle, T. (2005). Taking institutions seriously: Using the IAD framework to analyze fisheries policy. Society & Natural Resources, 18(6), 493–509. doi: 10.1080/08941920590947922

Kadirbeyoglu, Z., & Özertan, G. (2015). Power in the governance of common-pool resources: A comparative analysis of irrigation management decentralization in Turkey. Environmental Policy and Governance, 25(3), 157–171. doi: 10.1002/eet.1673

McGinnis, M. D. (2011). An introduction to IAD and the language of the Ostrom workshop: A simple guide to a complex framework. Policy Studies Journal. 39(1), 169–183. doi: 10.1111/j.1541-0072.2010.00401.x

Molenveld, A., & Van Buuren, A. (2019). Flood risk and resilience in the Netherlands: In search of an adaptive governance approach. Water, 11(12), 2563. doi: 10.3390/w11122563

Nigussie, Z., Tsunekawa, A., Haregeweyn, N., Adgo, E., & Cochrane, L. (2018). Applying Ostrom’s institutional analysis and development framework to soil and water conservation activities in north-western Ethiopia. Land Use Policy. 71, 1–10. doi: 10.1016/j.landusepol.2017.11.039