نوع مقاله : مقاله علمی ـ پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار، رشته جامعه‌شناسی،گروه علوم اجتماعی، دانشکده ادبیات، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران.

2 دانشیار رشته جامعه‌شناسی، ‌گروه جامعه‌شناسی، دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه تهران، تهران،‌ ایران.

چکیده

از مفاهیم «سلطه کاریزماتیک» (مشتق از کاریزما) و «سلطه فرّه‌مندانه»(مشتق از فرّه) در جامعه‌شناسی به‌طور عام، و جامعه‌شناسی سیاسی به‌طور خاص، برداشت‌های گوناگون و بعضاً متناقضی صورت گرفته است. برخی از محققان و مترجمان در آثار تألیفی یا ترجمه‌ای خود بر حسب عادت‌، این دو مفهوم را مترادف با یکدیگر به کار برده‌اند. این در حالی است که تفاوت‌های بنیادینی بین این دو مفهوم وجود دارد. در این مقاله سعی شده است با اتکا به اقسام سه‌گانه سلطه در آراء وبر، حدود و ثغور این دو مفهوم مشخص شود. برای نیل به این هدف، وجوه اساسی سه نوع سلطه وبری و همچنین سلطه فرّه‌مندانه _ که در این مقاله در عرض اقسام سه‌گانۀ سلطۀ وبری طرح شده است _ با یکدیگر مقایسه می‌شوند تا شباهت‌ها و تفاوت‌های موجود بین آنها مشخص گردد و در نتیجه جایگاه سلطه فرّه‌مندانه در منظومه فکری وبر روشن شود. در این مقاله از روش تحلیلی و مقایسه کیفی استفاده شده است. با توجه به اینکه مفهوم سلطه و صُور مختلف آن، با دستگاه‌هاى معرفتى متفاوتى مورد بررسى و فهم قرار مى‌گیرد، نیل به فهمى جامع از این مفهوم، و به‌طور مشخص مقایسه انواع سلطه وبری با مفهوم سلطه فرّه‌مندانه، مستلزم ورود به حوزه‌هاى جامعه‌شناختى و علوم سیاسى و حتى حوزه‌هاى کیفى‌ترى چون تاریخ و ادبیات است. در این مقاله سعى شده است تا ماهیت بین‌رشته‌اى این مفهوم مطمح نظر قرار گیرد و به همین دلیل کلیه حوزه‌هاى مذکور، در حد وسع و حدود مسئله مقاله، مرور شوند. نتایج این جستار نشان می‌دهد که سلطه فرّه‌مندانه علی‌رغم داشتن برخی شباهت‌های ظاهری با سلطه کاریزماتیک، تفاوت‌های بنیادینی با این نوع سلطه دارد. این تفاوت‌ها ناشی از وجه سنتی این سلطه است. به‌طوری که می‌توان ادعا کرد که سلطۀ فرّه‌مندانه شکلی از سلطۀ سنتی است که به دلایل ساختاری ابعادی از سلطه کاریزماتیک را نیز دارا است.

تازه های تحقیق

رهبری کاریزماتیک ویژگی کاملا استثنایی در تاریخ است و به هیچ وجه تقلیدپذیر نیست. در حالی که در رهبری فرهمندانه هر کسی موفق شود به پادشاهی برسد دارای فره ایزدی دانسته می شود

کاریزما اول واجد شرایط خارق العاده شناخته می شود سپس به قدرت می رسد، در حالی که رهبر فرهمند اول به قدرت می رسد و سپس واجد ویژگی های خارق العاده شناخته می شود.

سلطه کاریزماتیک اساسا ضد نهادی است در حالی که سلطه فرهمندانه سلطه ای است که در آن نهادهای گوناگون اداری و اقتصادی بر حسب سنت و عرف جامعه وجود دارد.

سلطه کاریزماتیک یک سنخ از سلطه است که جنبه مفهومی و تئوریک دارد، اما سلطه فرهمندانه تقریبا یک نوع سلطه تاریخی است و به شکل یک نوع ایدولوژی و سنت برای عمل پادشاهان درآمده است.

سلطه کاریزماتیک برای وبر یک مسئله فُرمی است در حالی که سلطه فرهمندانه( به دلیل اینکه مصداقی تاریخی است) تاکیدش بیشتر بر محتوا است.

سلطه فرهمندانه شکلی از سلطه سنتی است که به دلایل ساختاری آن وجوهی از سلطه کاریزماتیک را نیز دارا می باشد .

کلیدواژه‌ها

موضوعات

ابن اسفندیار، بهاالدین محمد (1389). تاریخ طبرستان (جلد اول، به تصحیح عباس اقبال آشتیانی، به اهتمام محمد رمضانی). تهران: انتشارات اساطیر.
ابن‌خلدون (1363). تاریخ ابن خلدون (جلد اول؛ مترجم: عبدالمحمد آیتی). تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
آرون، ریمون (1364). مراحل اساسی اندیشه در جامعهشناسی (مترجم: باقر پرهام). تهران: انتشارات علمی فرهنگی.
آزاد ارمکی‌، تقی ‌(1387). در جستجوی کاریزما: کاریزما برای دوران گذار. نشریه شهروند امروز، 49.
اصفهانی، حمزه بن حسن (1346). تاریخ پیامبران و شاهان (مترجم: جعفر شعار). تهران: نشر  بنیاد فرهنگ ایران.
آموزگار، ژاله و دیگران (1382). تاریخ ایران باستان (جلد اول؛ چاپ سوم). تهران: انتشارات سمت.    
دوستخواه، جلیل  (ویراستار). (1388). اوستا (جلد اول؛ چاپ چهاردهم). تهران: نشر مروارید.
باسورث، فرای و دیگران (1380). تاریخ ایران کمبریج (چاپ چهارم؛ مترجم: حسن انوشه). تهران: انتشارات امیرکبیر.              
بشیریه، حسین  (1382). انقلاب و  بسیج اجتماعی. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
بلعمی، ابوعلی محمد (1385). تاریخ بلعمی (چاپ سوم؛ به تصحیح محمدتقی بهار، به کوشش محمدپروین گنابادی). تهران: انتشارات زوار.
بندیکس، رونالد (1382). سیمای ماکس وبر (مترجم: محمود رامبد). تهران: نشر هرمس.
بیرونی، ابوریحان (1352). آثار الباقیه عن قرون الخالیه (مترجم: اکبر  دانا‌سرشت). تهران: انتشارات ابن‌سینا.
پارکین، فرانک (1384). ماکس وبر  (مترجم: شهناز مسمی‌پرست). تهران: ققنوس.
پورداود، ابراهیم (۱۳۵۶). یشتها (چاپ سوم؛ به کوشش بهرام فرّه وشی). تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
پیرنظر، ناهید (1382). مقایسه «فره ایزدی» با «التفات الهی» در ادبیات فارسیهود. ایرانشناسی، 57، 124-111.
ترنر، برایان (1379). ماکس وبر و اسلام (مترجم: سعید وصالی). تهران: روزافزون.
ثروتیان، بهروز (1350). بررسی فرّ  در شاهنامه فردوسی (چاپ اول). تبریز: انتشارات مؤسسه تاریخ و فرهنگ ایران.
ثعالبی، ابومنصور عبدالملک (1368). تاریخ ثغالبی (مترجم: محمود فضائلی). تهران: نشر نقره.
جلایی‌پور، حمیدرضا (17 آبان 1380). کاریزما همیشه ماندگار نیست پژمرده هم می‌شود. روزنامه ایران، شماره  ۱۹۵۹.
جلایی‌پور، حمیدرضا (1381). جامعهشناسی جنبشهای اجتماعی. تهران: طرح نو.
جلایی‌پور، حمیدرضا؛ و فولادیان، مجید (1387). شرایط شکل‌گیری یا افول رهبری کاریزماتیک. پژوهشنامه علوم سیاسی، 3(4)، ۳۱-۷.
حاضری، علی محمد (1380). انقلاب و اندیشه. تهران: پژوهشکده امام خمینی. 
ارجانی، فرامرز بن خداداد بن عبدالله الکاتب (1385). سمک عیار  (چاپ هشتم؛ با مقدمه و تصحیح: پرویز ناتل خانلری). تهران: مؤسسه انتشارات آگاه.
رجایی، فرهنگ (1372). اندیشه سیاسی در شرق باستان. تهران: قومس.
رحمت‌اللهی، حسین (1382). مشروعیت حکومت از دیدگاه اسلام و ماکس وبر. اندیشههای حقوقی، 5، 169-137.
رضی، هاشم (1380). اوستا، کهن ترین گنجینه ایران باستان. تهران: انتشارات بهجت.
زمانی، علی‌محمد (1381). تأثیر فرّه ایزدی در اندیشه سیاسی ایران از ورود اسلام تا حمله مغول (پایان‌نامه کارشناسی ارشد). دانشگاه تربیت مدرس.
سودآور، ابولعلا  (1383). فرّه ایزدی در آیین پادشاهی. تهران: نشر میرک.
شجاعی زند، علیرضا (1388). تکاپوهای دین سیاسی؛ جستارهایی در جامعهشناسی سیاسی ایران. تهران: انتشارات باز.
شیخاوندی، داور (1370). نگرشی انتقادی به نظریه سلطه کاریزمایی ماکس وبر. فصلنامه علوم اجتماعی، ۱و۲،253-235.
صدری، محمود (1375). تحلیل جامعه‌شناختی فرّه ایزدی در شاهنامه.  مجله کیان، 29، 57-54.
صفا، ذبیح الله(1346). آیین شاهنشاهی ایران. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
صفا، ذبیح‌الله (1352). خلاصه تاریخ سیاسی و اجتماعی و فرهنگی ایران تا پایان عهد صفوی. تهران: انتشارات امیرکبیر.
فروند، ژولین (1383). جامعه‏شناسی ماکس وبر (مترجم: عبدالحسین نیک‏گهر). تهران: نشر نیکان.
قلی‌زاده، خسرو (1387). فرهنگ اساطیر ایرانی بر  پایه متون پهلوی. تهران: نشر کتاب پارسه.
قوچانى، محمد (29 خرداد، 1384). ضرورت رأى به هاشمى رفسنجانى (به نقل از سایت تدبیر). http://news.gooya.com/president84/archives/031393.php
کاتوزیان، همایون (1377). فرّه ایزدی و حق الهی پادشاهان. فصلنامه اطلاعات سیاسی _  اقتصادی، 129و130، 19-4.
کاتوزیان، همایون(1392). ایرانیان: دوران باستان تا دوران معاصر (مترجم: حسین شهیدی). تهرانک نشر مرکز.
داراب پشوتن سنجانا (1369). کارنامه اردشیر بابکان (مترجم: قاسم هاشمی). تهران: نشر مرکز.
کریستین سن، آرتور (1380). ایران در زمان ساسانیان (چاپ دوم؛‌ مترجم: رشید یاسمی). تهران: صدای معاصر.
کوزر، لوئیس؛ و روزنبرگ، برنارد (1383). نظریههای بنیادی جامعهشناسی (مترجم: فرهنگ ارشاد). تهران: نشر نی.
کویاجی، جهانگیر (1371). پژوهشهایی در شاهنامه (ویرایش: جلیل دوستخواه). تهران: نشر احمدی.
گئوویدن، گرن (1377). دینهای ایران (مترجم:‌ منوچهر فرهنگ). تهران: انتشارات آگاهان.
گردیزی، عبدالحی بن ضحاک (1363). تاریخ گردیزی (تصحیح: عبدالحی حبیبی). تهران: نشر دنیای کتاب.
گزنفون (1350). کورشنامه (مترجم: رضا مشایخی). تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
گیدنز،آنتونی (1381). سیاست، جامعهشناسی و نظریه اجتماعی (مترجم: منوچهر صبوری). تهران: نشر نی.
محمدی، ذکرالله؛ و بیطرفان، محمد (1391). انتقال و تحول اندیشه سیاسی فرّه ایزدی از ایران باستان به ایران اسلامی. فصلنامه سخن تاریخ، 16، ۳۶-۳.
مستوفی، حمدالله (1362). تاریخ گزیده (چاپ دوم؛ به اهتمام: عبدالحسن نوایی). تهران: انشرات امیر کبیر.
منوچهری، عباس (1375). مبانی اندیشه انتقادی ماکس وبر. فصلنامه اطلاعات سیاسی _ اقتصادی، 104-103، ۳۲-۲۴.
نفیسی، سعید (1388). تاریخ تمدن ایران ساسانی. تهران: نشر کتاب پارسه.
هرودوت (1350). تاریخ هرودت (مترجم: وحید مازندرانی). تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
همدانی، ابوبکر (1349).  مختصر البلدان (مترجم: حمید مسعود). تهران: نشر بنیاد فرهنگ ایران.
هیلنز، جان (1371). شناخت اساطیر ایران (مترجم: ژاله آموزگار و احمد تفضلی). تهران: نشر چشمه.
وبر، ماکس (1374). اقتصاد و جامعه (مترجم: عباس منوچهری، مهرداد ترابی‏نژاد، و مصطفی عمادزاده). تهران: انتشارات مولی.
وبر، ماکس (1382). دین، قدرت، جامعه (مترجم:‌ احمد تدین). تهران: هرمس.
یعقوبی، احمد (1378). تاریخ یعقوبی (جلد اول؛ چاپ هشتم؛ مترجم: محمدابراهیم آیتی). تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
Adair-Toteff, C. (2005). Max Weber’s charisma. Journal of Classical Sociology, 5(2), 189-204.
Blake, S. P. (1979). The patrimonial-bureaucratic empire of the Mughals. Journal of Asian Studies, 39(1), 77-94.
Bligh, M. C., Kohles, J. C., & Pillai, R. (2005). Crisis and Charisma in the California Recall Election. Leadership, 1(3), 323-352. http://dx.doi.org/10.1177/1742715005054440
Bryman, A. (1992). Charisma and leadership in organization. London: Sage Publications.
Chang, M. G. (2007). A court onhorseback imperial touring & the construction of Qing Rule: 1680–1785. Cambridge (Mass.) and London: Harvard University Asia Center.                     
Gerth. H., & Mills. C. W. (1953). Character and social structure. New York: Harcourt, Brace, & Co.
Hava, D., & Kwok-bun, C. (2012). Charismaticleadership in Singapore. New York: Springer Science.
Kane, A. (1991). Analytic and concrete forms of the autonomy of culture. SociologicalTheory, 9, 53-69.
Merolla , J. L., Ramos, J. M., & Zechmeister, E. J. (2007). Crisis, charisma, and consequences: Evidence from the 2004 U.S. Presidential Election. The Journal of Politics, 69(1), 30-42.
Thomas, E., & Dow, J. (1969). The theory of charisma. The Sociological Quarterly, 10(3), 306-318.
Turner, S., & Factor, R. (1994). Max Weber: The lawyer as social thinrer. London: Routledge.
Weber, M. (1946). Essays in sociology. In H. H. Gerth, & C.w. Mills (Eds.). Oxford University Press.
Weber, M. (1978). Economyand society. In G. Roth, & C. Wittich (Eds). University of California Press.
Willis, R. (1985). Charisma. In A. Kuper & J. Kuper (Eds.). The Social Science Encyclopedia, London.
 
CAPTCHA Image