پروبلماتیک‌شدن گفتمان آموزش در ایران و آغاز منازعۀ گفتمانی پیرامون نهاد آموزش در دورۀ قاجار

نوع مقاله: مقاله علمی ـ پژوهشی

نویسنده

دانشجوی دکتری جامعه‌شناسی فرهنگی، پژوهشکدۀ مطالعات فرهنگی و اجتماعی، وزارت علوم تحقیقات و فناوری، تهران، ایران

چکیده

مقالۀ حاضر به بررسی چگونگی پروبلماتیک‌شدن گفتمان آموزش در ایران و منازعۀ پیرامون آن اختصاص دارد؛ اینکه نظام آموزش در ایران از چه­زمان به ابژه‌ای برای اندیشه بَدَل شد؟ این پرسش نتیجۀ نگاهی متفاوت به تاریخ نظام آموزش در ایران است. تاکنون این تاریخ، تحت تأثیر شیوۀ تاریخ‌نگاری سنتی به‌گونه‌ای خاص فهم و توضیح داده شده است. این شیوه، در تحلیل و تبیین گسست از گفتمان آموزش سنتی، توجهش معطوف به نقش ساخت‌های کلان و بنیادین، پندارهای مبتنی بر پیشرفت، و اصالت‌دادن به نقش سوژه‌های معین بوده است. این مقاله شیوۀ یادشده را کنار نهاده و با رویکرد تاریخ‌نگاری فوکو به موضوع پیدایش گفتمان آموزش جدید و منازعۀ پیرامون آن توجه کرده است. یافته‌های این مقاله نشان می‌دهد گسست از نظام آموزش سنتی، نه محصول آگاهی سوژه‌ای خاص است و نه در چارچوب منطقی ساختی و فراتاریخی قابل تبیین است. آنچه زمینۀ پیدایش این گسست را فراهم می‌آورد وقوع و همایندی رخدادهایی خاص در تاریخ ایران است. تلاقی این رخدادها و ناتوانی گفتمان قدیم در توضیح و چاره‌اندیشی برای وضعیت جدید، به پیدایش گفتمانی جدید منجر شد. گفتمانی که برخورد با بحران‌های موجود را نه بر اساس نظم گفتمانی قدیم، بلکه مبتنی بر علوم، فنون، و نظام عقلانیت جدید غرب پی گرفت. مجموعۀ این شرایط، نهاد آموزش در ایران را به موضوعی پرمناقشه تبدیل کرد و به تحولات و منازعه‌های زیادی پیرامون علوم و نهادهای آموزشی جدید دامن زد.

کلیدواژه‌ها

مراجع

آجودانی، ماشاالله (1382). مشروطه ایرانی. تهران: انتشارات اختران.

آدمیت، فریدون (1378). امیرکبیر و ایران (چاپ هشتم). تهران: شرکت سهامی انتشارات خوارزمی.

تکمیل­ همایون، ناصر (1385). آموزش و پرورش در ایران. تهران: دفتر پژوهش­ های فرهنگی.

توکلی ­طرقی، محمد (1387). تجدد روزمره و آمپول تدین. مجله ایران­ نامه، 24(4)، 421-461.

حیدری، آرش (1395). تبارشناسی استبداد ایرانی از منظر تاریخ فرهنگی (از ابتدای عصر ناصری تا برآمدن رضاشاه) (پایان­ نامه دکتری). دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه علامه طباطبایی، تهران، ایران.

درانی، کمال (1376). تاریخ آموزش و پرورش ایران قبل و بعد از اسلام. تهران: انتشارات سمت.

دریفوس، هیوبرت؛ و رابینو، پل (1379). میشل فوکو فراسوی ساخت‌ گرایی و هرمنیوتیک (مترجم: حسین بشیریه). تهران: نشر نی. (تاریخ اصل اثر 1982)

دولت­ آبادی، یحیی (1387). حیات یحیی (تصحیح: مجتبی برزآبادی). تهران: انتشارات فردوس.

ذوالفقاری، حسن؛ و حیدری، محبوبه (1395). ادبیات مکتب­ خانه­ ای ایران (چاپ دوم). تهران: نشر چشمه.

رشدیه، فخرالدین (1370). تاریخ مدارس نوین در ایران (زندگی­نامه میرزا حسن رشدیه). تهران: انتشارات هیرمند.

رضایی، محمد (1386). ناسازه­های گفتمان مدرسه: تحلیلی از زندگی روزمره دانش‌آموزی. تهران: موسسه انتشاراتی جامعه و فرهنگ.

رینگر، مونیکاام (1381). آموزش، دین، و گفتمانِ اصلاح فرهنگی در دوران قاجار (مترجم: مهدی حقیقت‌خواه). تهران: نشر ققنوس. (تاریخ اصل اثر 1998) 

ژوبر، پ.آ (1322). مسافرت به ارمنستان و ایران (مترجم: محمود هدایت). چاپخانه تابان.

سالاری، حسن (1393). نقش دکتر امیراعلم در پیشرفت بهداشت و آموزش پزشکی نوین در ایران. مجله تاریخ علم، 12(2)، 271-241. doi: 10.22059/jihs.2014.63348

سیدین، علی (1391). از مکتب­ خانه تا مدرسه. تهران: نشر علم.

ضمیری، محمدعلی (1373). تاریخ آموزش و پرورش ایران و اسلام. تهران: نشر راهگشا.

طباطبایی، سیدجواد (1395). تأملی درباره ایران (جلد دوم: نظریه حکومت قانون در ایران). تهران: انتشارات مینوی خرد.

فراستخواه، مقصود (1388). سرگذشت و سوانح دانشگاه در ایران. تهران: نشر رسا.

فراستخواه، مقصود (1396). گاه‌ و ‌بی­ گاهیِ دانشگاه در ایران: مباحثی نو و انتقادی در بابِ دانشگاه­ پژوهشی، مطالعات علم و آموزش عالی. تهران: انتشارات آگاه.

فوکو، میشل (1378). نظم گفتار (مترجم: باقر پرهام). تهران: نشر آگاه. (تاریخ اصل اثر 1970)

فوکو، میشل (1389). نیچه، تبارشناسی، تاریخ. در: تئاتر فلسفه: گزیده­ ای از درس‌گفتارها، کوتاه­ نوشت­ ها، گفتگوها و ... (مترجم: نیکو سرخوش، و افشین جهاندیده). تهران: نشر نی. (تاریخ اصل اثر 1971)

فوکو، میشل (1391). دغدغه­ حقیقت. در ایران روح یک جهان بی­ روح و نه گفتگوی دیگر با میشل فوکو (چاپ هشتم؛ مترجم: نیکو سرخوش و افشین جهاندیده). تهران: نشر نی. (تاریخ اصل اثر 1984)

کریم خان­زند، مصطفی (1391). پیدایش مدرسه جدید در ایران (پایان­ نامه کارشناسی ارشد). دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه تهران، ایران.

گلکار، سعید (1388). رابطه دولت و دانشگاه در ایران پس از انقلاب 1384-1357 (پایان‌نامه دکتری). دانشکده علوم سیاسی، دانشگاه تهران، ایران.

محبوبی‌اردکانی، حسین (1370). تاریخ موسسات تمدنی جدید در ایران (جلد اول). تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

محمدعلی­زاده، حاجیه (1395). تبارشناسی ایده اسلامی کردن علم در ایران (پایان­نامه کارشناسی ارشد). دانشکده علوم انسانی، دانشگاه شاهد، تهران، ایران.

محمدی، محمود (1395). تبارشناسی تربیت جدید در ایران؛ تولد مدرسه (رساله دکتری). دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران.  

مرزبان، رضا (1355). تحول آموزش عالی در پنجاه سال شاهنشاهی پهلوی. تهران: دفتر روابط عمومی و بین‌المللی دانشگاه تهران.

مناشری، دیوید (1397). نظام آموزشی و ساختن ایران مدرن (مترجم: محمدحسین بادامچی، و عرفان مصلح). تهران: حکمت سینا. (تاریخ اصل اثر 1992)

میلز، سارا (1389). میشل فوکو (مترجم: مرتضی نوری). تهران: نشر مرکز. (تاریخ اصل اثر 2003)

ناطق، هما (1358). مصیبت وبا و بلای حکومت. در: مجموعه پژوهش­ های تاریخ، تاریخ ایران (2)، تهران: نشر گستره.

ناطق، هما (1375). کارنامۀ فرهنگی فرنگی در ایران. تهران: انتشارات خاوران.

 Flynn, T. (1996). Foucault's  mapping of history. In G. Gutting, (ed.), The Cambridge Companion to Focault, Cambridge University Press. 

Mojab, Sh. (1991). The state and university: The 'Islamic Cultural Revolution' in the institutions of higher education of Iran, 1980-1987 (Unpublished doctoral dissertation). University of Illinois.

فایل ها

اشتراک گذاری

ارجاع به این مقاله

آمار